SIKUR TË FLISNIN MAJMUNËT

Shkruan: Sermet Sulejmani

Dikur moti, në rininë time të hershme, kur librat s’i lexoja, por i përpija si buka e urisë, besoja me bindje të plotë se “pas Homerit, Shekspirit e Dostojevskit, s’ka më”. Ishte ajo mendjelehtësia e bukur e moshës, kur letërsinë e merrnim si zbulesë hyjnore e jo si një tufë fletësh të shtypura. Librat ishin profecitë tona, dhe ne, lexuesit e rinj, profetët e një bote që ende nuk kishte humbur ndjenjën e mrekullisë.
Në vitet e hershme ’90, kur bota po kthehej me thembrat përpjetë dhe ideologjitë po binin si kështjella rere, gjenerata ime e vogël e lexuesve idealistë kishte një “skedar leximi” të brendshëm. Na udhëhiqnin mësues e libra, njerëz që ende besonin se kultura është një formë shpëtimi. Lexonim gjithçka: nga Migjeni e Kadareja, te Shekspiri, Tolstoi, Kafka, Sartri e Kamyja. E bënim këtë jo për ndonjë fitim, por nga një nevojë e pashpjegueshme për ta kuptuar vetveten në këtë udhëtim absurd që quhet njeri.
Një ditë, në një ndejë të rastësishme letrare, një gazetare e njohur, njohëse e hollë e letërsisë, më pyeti me një buzëqeshje të hidhur: – Po sot, kush po shkruan si ata? Kush po mendon si ata?
Pyetje që më mbeti pezull në tru, si një kambanë që nuk pushon së rëni, edhe kur s’ka më kishë rreth e qark.
Vite më vonë, teksa udhëtoja përmes labirinteve të autorëve postmodernë, hasa tek ata që kishin parë botën si një ëndërr të kthyer përmbys: Borghes, Neruda, Lorka, Markez, Cortázar. Ishin ata që e kishin marrë frymë Orientin, jo si ekzotikë, por si udhëtarë të shpirtit. Një mësues i urtë, profesori im i letërsisë, Nehas Sopaj, më kishte thënë dikur:
“Lexo Borgesin siç lexohet Bibla – jo për ta kuptuar, por për ta ndier.”
Dhe kështu ndodhi.
Në tregimet e Borgesit, sidomos tek “I pavdekshmi”, pashë jo vetëm gjenialitetin e një shkrimtari, por misterin e një njeriu që kishte parë përtej shekujve. Aty, në mesin e faqeve që ngjanin si pasqyra të pafundme, hasa një fjali që më mbeti ngulur në tru si gjemb i ndritshëm:
“Etiopianët e vjetër besonin se majmunët nuk flasin me qëllim, nga frika se njerëzit do t’i shfrytëzonin e do t’i detyronin të punonin për ta.”
Një fjali e vetme – por që mban peshën e një filozofie të tërë. Një metaforë për mençurinë e heshtjes. Dhe atëherë më shkoi mendja: mos vallë intelektualët tanë po ndjekin shembullin e majmunëve etiopianë?
Jo pse nuk dinë të flasin – por ngaqë nuk duan të flasin pa lejen e dikujt. Sepse kanë frikë të humbin bursat, postet, tenderët, nderimet me fjongo e dekoratat me emra të shenjtëruar. Heshtin, e ndërkohë përtypin nëpër dhëmbë shpresën se ndonjë “Shpëtimtar”, ndonjë “Albin”, ndonjë “Reformator” do t’i ftojë në guvernën e radhës. Pastaj, “hop”: ministër, këshilltar, zëdhënës, çdo gjë që ka aromë zyre e pushteti – vetëm të mos mbeten pa karrige.
E kështu, për sa kohë këta majmunë akademikë do të vazhdojnë të heshtin me krenari, duke besuar se bota rrotullohet vetë, pa pasur nevojë për fjalën e tyre, ne do të rrimë në errësirë, duke mos dalluar dot fluturimin me raketë nga fluturimi me qepë. Për ta është njësoj – mjafton që fluturimi të mos tronditë gjumin e tyre të sheshtë.
Kur i dëgjoj, ose më saktë, kur s’i dëgjoj, ndjej ndonjëherë një dëshirë të çuditshme:
të jem edhe unë një majmun etiopian.
Të hesht, por me dinjitet.
Të mos flas, jo nga frika, por nga mençuria.
Të mos bërtas në një treg ku britmat shiten më shtrenjtë se librat.
Por s’mundem.
Si mësues, si qytetar, si njeri që ende e di si shkruhet drejt një emër i përveçëm, nuk mund të rri pa e thënë se po heshtim keq. Po heshtim jo nga urtësia, por nga nënshtrimi. Po bëjmë temena para analfabetëve funksionalë, që nuk dinë të dallojnë një poemë nga një raport partie. Po i lëmë budallenjtë të flasin, sepse kanë zë më të fortë dhe duar më të gjata.
Dhe kështu, dita-ditës, heshtja jonë po kthehet në gjuhën zyrtare të frikës.
Në këtë kohë groteske, kur majmunët kanë më shumë arsye për të heshtur sesa njerëzit për të folur, ndoshta duhet të kujtojmë Borgesin – jo si shkrimtar, por si profet të paradoksit njerëzor. Ai do të na pyesë me qetësinë e tij të përjetshme:
A jeni ju njerëz që mendoni, apo majmunë që heshtni?
Pyetje e thjeshtë, por therëse.
Sepse përgjigjja varet jo nga fjala që themi, por nga ajo që guxojmë të mos e fshehim fjalën më.